Skip to content
IUScholarWorks Journals
02.09.18, Hellmann, Tironische Noten in der Karolingerzeit

02.09.18, Hellmann, Tironische Noten in der Karolingerzeit


Dies ist eine aus der Schule W. Berschins (Heidelberg) hervorgegangene Dissertation. Der Verfasser duerfte einer der besten heutigen Kenner der roemischen Kurzschrift sein, und diese Arbeit enthaelt sehr wertvolle Beitraege zu ihrer Beschreibung und ihrer Geschichte. Ich verweise besonders auf die beiden ersten Kapitel "I. Tironiana als Gegenstand der Palaeographie" (6 ff.) und "II. Tironianistik als eigenstaendiges Aufgabenfeld" (54 ff.) sowie auf die Register "4. Tironische Noten" (191 ff.) und "Index Tironianorum" (ein Verzeichnis saemtlicher dem Verfasser bekannten Handschriften mit Tironischen Noten, 219 ff.).

129 ff. gibt Hellmann einen zum grossen Teil in Tironischen Noten ueberlieferten Persius-Kommentar aus Vat. Pal. lat. 1710 (9. Jh., Schule von Tours) heraus. In der Vorbemerkung zur Ausgabe S. 129 heisst es: "Im kritischen Apparat sind die Lesarten der Handschrift angegeben, die aus sprachlichen Gruenden verworfen werden mussten". Bei einer Untersuchung der Edition stellt sich aber heraus, dass der Text an vielen Stellen zu emendieren ist, wo ihn Hellmann belassen hat. Auch was die Sprache betrifft, gibt es Mehreres hinzuzufuegen; das Kapitel "Die Orthographie eines karolingischen Gelehrten" (98 ff.) ist unzureichend. Im folgenden verzeichne ich textkritische und sprachliche Randbemerkungen, die sich leicht vermehren liessen. Auf ein Verzeichnis der zahlreichen m. E. korrupten Stellen wird hier verzichtet.

137. "'Hercule' adverbia (lies: 'adverbium') iurandi." "Quid vanius et inutilius, si nemo legerit hoc, in quo laboro?"; zur Auslassung von 'quam' vor 'si' vgl. Acta Classica 23 (1980), 102 und 30 (1987), 77; Aevum 64 (1990), 200; ALMA 44-45 (1985), 210; Glotta 54 (1976), 147 ff.; IF 75 (1970), 118 f.; Mus. Helv. 46 (1989), 127; Studii Clasice 23 (1985), 83. "si quid i.e. si aliquid"; es gibt in unserem Kommentar viele weitere Belege fuer derartige triviale Erklaerungen, z.B. 143 dasselbe; "'scire' sapere" (142); "'metuam' timeam" (146); "'grandes' magnas" (150); "'nusquam' in nullo loco" (160); "'haud cuivis' non cuivis" (163); "'nequiquam' pro non" (168); derartige Glossen in anderen Kommentaren bespreche ich Arctos 20 (1986), 97ff.

138. "considero et sapientes et stultos esse Romani" (lies: 'Romanos').

140. "'natalicia' nova et natalis diei apte (lies; 'natali diei apta')." "Honesta non videbis antiquos nobiles laudari sed potius inhonesta." Deponentiale statt aktivischer Formen (und umgekert) kommen merhfach im Kommentar vor, z. B. "non ex poeta poema celebrare efficitur" (144); "usque ad puericiam . . . bono itinere veniri, post in bivio ire" (180); "tangit illos pueros, quos superius praelibatus est; saevos et tirannos illos exhortat" (181).

141. "'ohe' vox insultantis vel interiectio percantantis" (lies: 'percuntantis'; vgl. in einer anderen Hs. "vox insultantis est interiectio cum ammiratione percunctantis").

142. "'caprificus' ficus fatea (lies: 'fatua')." "pulchrum tibi est ut alios (lies: 'per alios') digito monstreris." "Constat aut (lies: 'autem') cinedos homines dicacissimos."

143. "Phillis regina . . . Demofontem . . . redeuntem de Trioano prelio dilexit et in coniugium suum rogavit. Illa ait ante se ordinaturam (lies: mit Mythographus Vaticanus II [ CC 91 c; Hellmann zitiert eine veraltete Edition] 258 "Ille . . . ordinaturum") rem suam et sic ad eius nuptias reversurum." "opizizat"; es sollte erwaehnt werden, dass dies = "opicizat."

146. "genus est insultantis" (lies: 'insultationis').

147. "trita domare (lies: 'donare') remunerare 'lacerna' de vetusto vestimento tuo." Unser Kommentar hat oft "de" statt "cum," z.B. "de iacinto erat ornata" (143); ". . . pennam, de qua non possumus scribere" (173); vgl. "indutus de" (179) und "plenus de" (151).

148 f. "Signat allegoricos bonum poetam nullum ei inrogari convitium vel iocum posse"; der proleptische Akkusativ ist bemerkenswert.

149. "'occurrite postice sanne'. Qui laudamini, o poete, a fautoribus, posteriora urna" (lies: 'vestra') videte; in praesenti laudamini auris (lies: 'a vestris') adulatoribus, sed <'cum'; fuege ich hinzu>absentes estis, ab ipsis decarpamini (lies: 'decarpimini') et vituperamini."

150. "cum satirici poetae de levibus dictum (lies: 'dicere') debeant, facile iam e contrario res magnas scribunt."

152. (zu 1,76) 'quam' (zweimal): lies: 'quem.'

153. "Verrucae enim sunt crepidines monti" (lies: 'montis'). "'hos' i.e. hos (lies: 'has') monitiones."

156. "si ei pepercero et dederim"; der Wechsel von Fut. exact. und Perf. Konj ist bemerkenswert. "ille talis"; vgl. 178 "isti tales". "etiam simula (lies: 'similia') sua, ut mos est naufragorum, picta circumferat."

159. "'in udo.' Molli ipsi (lies: 'in udo: molli. Ipsi') sacerdotes . . . ipsi in ludo (lies: 'udo') sunt."

161. "'afflante' apetante" (lies: 'appetente'). "'fregerit heminas . . . Arreti edilis iniquas' profecturam (lies: 'praefecturam') habens apud aream (lies: 'Arretinam') civitatem."

162. "albis lapillis notabant dies suos laetos . . . , et infra tetris (lies: 'tectis') suis servandos ipsos lapillos ponebant. Adversos dies . . . nigris lapillis signabant, ponentes similiter illos infra tecta."

165. "si videtur tibi melior esse Iovis an Staius; melior sit Iovis quam Staius; zum Nom. 'Iovis' s. Arctos 11 (1977), 72; Maia 34 (1982), 154; in der Edition des Anonymus ad Cuimnanum (CC 133 D) XXVIII.

166. "'discutitur' differitur." Nach Hellmann 98 handelt es sich bei 'differitur' um eine Zusammensetzung mit 'ferire', was ein hapax legomenon waere. Wahrscheinlich haben wir vielmehr ein Kompositum mit 'fero'.

168. Bezueglich "esto adverbium concessivum" wird auf die Exzerpten des Virgilius Maro grammaticus im Supplement-Band der Grammatici Latini verwiesen. Vielmehr ist die Ausgabe G. Polaras (Neapel 1979) 194, 197 ff. zu zitieren.

171. "Stertere est runcare." Es sollte bemerkt werden, dass 'runcare' fuer 'ronchare' steht. "Tantum . . . dormiemus, donec vinum, quod hesterno potamus (lies: 'potabamus'), digestum sit."

172. "Patulum est, quod semper patet sicut nares et aures, patensum (lies: 'patens'), quod clauditur et aperitur pro voto ut oculi et os." 'irutus': lies: 'iratus'.

173. "solutum est atramentum nimium ( lies: 'nimia') aqua interposita inibi."

174. "sicut illa (sc. 'olla') prosperatur (lies: 'properatur') acri rota figuli, ita et tu properandus es"; trotz Hellmann 97 f.

175. "'et acri rota fingendus sine fine.' 'et acri' i.e. veloci, fore (lies vielleicht: 'rota') disciplina, 'fingendus' i.e. componendus." "vas, ubi sal ponebatur <,>aureum aut argenteum."

177. "Magis tormentum fuit illud Agrigentinum ad istud, quod isti in consciencia tenent." Die Praeposition 'ad' duerfte hier 'im Vergleich mit' bedeuten; aehnliche Belege aus dem deutschen Neulatein zitiere ich in Vetenskapssocieteten i Lund, Årsbok 1985, 36 f. und in der Festschrift Fr. Brunhoelzl (Sigmaringen 1989) 304. "iussit (sc. 'Dionisius') aepulas deliciose parare et . . . cum magno apparatu apponi quo Damocle residente. Filo (lies: . . . 'apponi. Quo . . . filo') iussit gladium super cervices eius bis acutum ligari." "vix unam sententiam rei deliberationis atque unum iudicium in populis terminare nequeo"; man beachte die doppelte Negation.

179. "assis, quo luditur, i.e. datus rotundus, qui iacitur in tabula instar denarii." Aus diesem datus ist frz. 'dé' 'Wuerfel' herzuleiten; in den etymologischen Woerterbuechern von Meyer-Luebke, v. Wartburg und Gamillscheg wird lat. 'datus' ('-m') als unbelegt bezeichnet. "trochus i.e. turnetella"; zu 'turnetella' vgl. vielleicht afrz. 'tourniole', 'mouvement circulaire', v. Wartburg, Frz. etym. Wb., Bd. 13:2 S. 62 a.

181. "non curas, quid boni, quid malivole geras"; 'malivole' ist eine Emendation Hellmanns; die Hs. bietet das ganz richtige 'malive'.

182. "ad hoc sumus creati, ut aliis hominibus misereamini et infirmitates eorum invicem compaciamini"; warum 2. Pers. Plural? Natuerlich ist die 1. Plur. 'misereamur' und 'compaciamur' zu lesen. "Misericordia res est nature ideo. Compassio (lies: 'nature. Ideo compassio') omnem hominem omni homini proximum facit."

183. "dicitur . . . penus, eo quod ibi penitus omnia servantur." Vgl. Gell. 4,1,17. "usum non habentes tonnas magnas in his vasculis vina recondunt"; der Ausdruck 'usum non habentes' wird hier wie ein Verb mit einem Akk. Objekt, 'tonnas magnas', konstruiert.